جامع المدارک فی شرح المختصر النافع (کتاب)

جامع‌المدارک فی شرح المختصر‌النافع

اطلاعات کتاب
نویسنده	سید احمد خوانساری
موضوع	فقه
سبک	شرح مزجی (در میان متن)
زبان	عربی
به تصحیح	علی‌اکبر غفاری
تعداد جلد	۷ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مکتبة الصدوق
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۵۵ش

جامِعُ الْمَدارک فی شَرحِ الْمُختَصَرِ النّافع یک دوره کامل فقه امامیه است که توسط سید احمد خوانساری (متوفای ۱۴۰۵ق) به زبان عربی نوشته شده است. این کتاب شرحی بر کتاب المختصر النافع نوشته محقق حلی است. خوانساری در این کتاب با برخی نظرات فقهی مشهور امامیه، مانند جواز اجرای حدود در عصر غیبت مخالفت کرده است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: سید احمد خوانساری

سید احمد خوانساری (۱۳۰۹-۱۴۰۵ق) از فقهای شیعه است که بعد از وفات سید حسین بروجردی به‌عنوان یکی از مراجع تقلید شیعه مطرح شد.

خوانساری از شاگردان آقا ضیاء عراقی و آخوند خراسانی بود. او به توصیه بروجردی به تهران مهاجرت کرد و در سال ۱۳۶۳ش درگذشت. امام خمینی به مناسبت درگذشت او پیام تسلیتی صادر کرد. خوانساری در حرم حضرت معصومه(س) و در کنار علامه طباطبایی دفن شد.

محتوا

سید احمد خوانساری در مقدمه، انگیزه خود را از نوشتن کتاب جامع المدارک، نوشتن یک دوره کامل و مختصر فقه امامی دانسته است. برخی از نظرات خوانساری در این کتاب برخلاف نظر مشهور فقهای امامیه است؛ البته بین نظریات او در این کتاب و فتاوایش در رساله عملیه تفاوت‌هایی وجود دارد. کتاب طهارت آغاز کتاب جامع المدارک است. این کتاب خود دارای ارکان چهارگانه است(آب‌ها، طهارت با آب، طهارت با خاک و بحث نجاسات) نخستین مطلب درباره آب‌هاست و این که آب مطلق که نخستین آب از اقسام آب‌هاست هم خود پاک است و هم پاک کننده است. در همین بخش درباره پاک شدن نجاست حدثی و خبثی به وسیله آب مطلق به روایتی از امام صادق(ع) استناد شده که به راوی فرمود همه آبها پاک هستند مگر این که بدانی نجس شده است. این روایت از طریق مشایخ ثلاث یعنی کلینی در کافی و شیخ صدوق در من لایحضر و شیخ طوسی در تهذیب نقل شده است. پایان بخش کتاب بحثی درباره عدم قصاص کسی است که دربیرون حرم جنایتی مرتکب شده و به حرم پناهنده شده است که براساس روایاتی او در حرم قصاص نمی‌شود. آخرین روایت صحیحه حفص بن بختری از امام صادق(ع) درباره مردی است که پس از جنایت به حرم پناهنده شده امام فرمود در حرم بر او حد اجرا نمی‌شود ولی در تنگنا قرار داده می‌شود از حضورش دربازار جلوگیری می‌شود با او خرید و فروش صورت نمی‌گیرد و آب به او داده نمی‌شود و سخنی با او گفته نمی‌شود تا پس از خارج شدن از حرم حد بر او اجرا شود ولی اگر در حرم مرتکب جنایتی شد چون حرمت حرم را رعایت نکرده در حرم بر اوحد جاری می‌شود.

دیدگاه‌های متفاوت

سید احمد خوانساری در کتاب جامع المدارک محدوده‌ اختیارات ولی فقیه را بسیار محدود می‌داند. او همچنین در این کتاب اجرای حدود در عصر غیبت را جایز نمی‌داند.(و أما إقامة الحاكم حدود اللّه فبالنسبة إلى المنصوب بالخصوص من قبل الإمام و النبيّ صلى اللّه عليه و آله فلا كلام في جوازه و لزومها، و أمّا في عصر الغيبة فمحلّ الكلام... و مجرّد لزوم إجراء الحدود في كلّ عصر و زمان لا يثبت)

خوانساری، دلایل کسانی که اهل کتاب را نجس می‌دانند، کافی نمی‌داند. او معتقد است آنچه که از روایات به دست می‌آید طهارت اهل کتاب است؛ اما به دلیل اِعراضِ اصحاب براساس این نظریه فتوا نمی‌دهد.

خوانساری، عدالت را در قاضی شرط نمی‌داند. به عقیده او ملاک اصلی برای قضاوت، وثاقت است. او همچنین نسبت به انحصار مقام قضاوت برای مردان اشکالاتی را وارد کرده است.

خوانساری دلایل حرمت بازی شطرنج را قابل مناقشه می‌داند. (الثانية اللّعب بآلات القمار من دون رهن قد يشكّ في حرمته حتّى مع صدق القمار من جهة الانصراف إلى ما كان مع الرّهن.)امام خمینی در پاسخ به نامه محمدحسن قدیری (مجتهد شیعی، درگذشت: ۱۳۸۷ش)درباره جواز بازی شطرنج به کتاب جامع المدارک و دیدگاه سید احمد خوانساری در این موضوع استناد می‌کند.

چاپ

جامع‌المدارک فی شرح مختصر النافع به کوشش علی‌اکبر غفاری توسط انتشارات مکتبة الصدوق در هفت جلد به چاپ رسیده است. جلد آخر چاپ اول این مجموعه در سال ۱۳۵۳ش انتشار یافته است.

این کتاب در سال ۱۳۹۵ش با تحقیق محمدباقر ملکیان توسط نشر سماء قلم در قم در ۱۱ جلد مجدداً منتشرشده است.

مؤسسه در راه حق در سال ۱۳۹۵ش حاشیه‌ای را بر این کتاب به قلم سید محسن خرازی در دو جلد منتشر نموده است.

منابع

• آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، دارالمرتضی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
• امام خمینی، صحیفه امام، تهران، دفتر حفظ و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم ۱۳۷۹ش، ج۱۹، ص۱۲۸
• خوانساری، احمد، جامع المدارک، به کوشش علی‌اکبر غفاری، طهران، مکتبة الصدوق، چاپ دوم، ۱۳۵۵ش.
• خوانساری، سید احمد، جامع المدارک،تصحیح علی‌اکبر غفاری، ناشر: مکتبة الصدوق، تهران، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
• روحانی، حمید، نهضت امام خمینی، تهران، چاپ و نشر عروج، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۶ش، ص۷۷ و ص۱۲۳۸، سند شماره ۱۱.
• «شخصیت آیت‌الله سید احمد خوانساری» در مجله فقه اهل بیت، شماره ۱۷-۱۸، بهار و تابستان ۱۳۷۸ش.
• «کتابشناسی جامع المدارک فی شرح المختصر النافع»، سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۳۹۸.